Ironią losu było to, że w 1945 roku, kiedy wracali polscy cywile z wcześniejszych deportacji, my z Armii Krajowej zostaliśmy wysłani w przeciwnym kierunku, do Republiki Komi, na przedłużone wygnanie.

Pod koniec II wojny światowej granice Polski uległy zmianie. Historyczne Kresy zostały przekazane ZSRR. Nowa granica polsko-sowiecka przebiegała wzdłuż Bugu, pozostawiając po stronie sowieckiej polskie miasta, takie jak Lwów, Wilno, Tarnapol, Pińsk, Brzesc, Baranowicze, Grodno i Rowne.

Polscy komuniści, którzy zgodzili się na ustępstwa naszego terytorium, przenieśli ponad półtora miliona ludzi ze wschodu z powrotem do swojej “ojczyzny”. Wśród nich byli Polacy, którzy nadal mieszkają na Kresach zostali przeniesieni do zachodniej Polski, a także Polacy pochodzący z Kresów, którzy jeszcze zostali wygnani do ZSRR. Nie wracaliby “do domu”, ale do nowej, zachodniej Polski.

W 1944 r., kiedy wojna jeszcze szalała, repatriacja była odporna na polaków mieszkających na Kresach. Oczywiście uznaliśmy, że pozostawienie naszej ojczyzny bez obrony było równoznaczne z zdradą.

W 1945 roku, kiedy stało się jasne, że dawne kresy wschodnie zostały przekazane Moskwie, zwiększyły się transfery ludności. To był dla nas ogromny klucz do opuszczenia naszej ojczyzny. Mój sąsiad napisał: “Każdy Polak czuł się rozdarty sumieniem: Polacy naprawdę kochają Polskę, ale kochają też swoje wioski, w których się urodzili, gdzie mieli swoje lasy i stawy, gdzie były gospodarstwa swoich ojców, dziadków i pradziadków i gdzie prochy spoczęły w grobach przodków”.

Oferowano nawet zachęty – ci, którzy mieli czyny do swojej własności, kwalifikowali się do gospodarstwa na zachodzie. Ale proces ten był często chaotyczny. Raport z września 1945 r. zauważył: “Pełnomocnik został powiadomiony, że pociąg odjechał w danym dniu i że miał on dostać 1000 zarejestrowanych osób na stację. Repatrianci zebrali się w tym celu na platformach plenerowych. Z reguły czekali na pociąg przez 10 do 15 dni, nie mogąc gotować jedzenia, nie mogąc znaleźć schronienia przed deszczem lub wiatrem i narażeni na napad w nocy. Nie mogli wrócić do swoich domów, sprzedali swoje mieszkania i meble”.

W centralnej i zachodniej Polsce Włocławek, Szczecin i Olsztyn próbowały zastąpić zaginione miasta Lwowa, Wilna, Stanisławowa i Grodna.

W latach 1944-1948 jeden a ćwierć miliona osób zostało repatriowanych z republik radzieckich Ukrainy, Białorusi i Litwy do Polski. Tymczasem setki tysięcy Polaków, którzy zostali deportowani w latach 1939-41, nadal marudziły w rozległym sowieckim wnętrzu.

Wiosną 1945 r. utworzono rządowe biuro repatriacyjne. 6 lipca rząd sowiecki zgodził się przyznać “Polakom i polskim Żydom, którzy byli obywatelami z ZSRR, prawo do zrzeczenia się sowieckiego obywatelstwa na rzecz Polski i wyboru powrotu do Polski, jeśli sobie tego życzą”.

Większość Polaków została przeniesiona z powrotem do Polski w 1946 r. z pierwszeństwem rodzinom wojskowym, a także rolnikom i wysoko wykwalifikowanym pracownikom. Większość pochodziła z Kresów, więc Polska, do których wracali, nie byłaby ich “ojczyzną”.

Relacja urzędnika ZPP w Kazachstanie jest świadectwem desperacji Polaków rejestrujących się do repatriacji: “Pierwszego dnia o czwartej nad ranem tłum około czterech i pół tysiąca osób zgromadził się przed głównym budynkiem NKWD. Mimo że dokumenty dotyczące zmiany obywatelstwa musiały być rozpatrywane w porządku alfabetycznym, wszyscy przyszli tego pierwszego dnia. Nawet Zalewskis, Zakolickis i Zyzwaks. Nie było siły na ziemi, która mogłaby odgonić ten płaczliwy, zubożały, gorączkowy wir. Stali do późnych godzin wieczornych, aby rozpocząć swoje czuwanie o świcie następnego dnia. Tak więc w ciągu trzydziestu gorących, wypełnionych pracą dni “opcji”, aż ostatni Zyzwak dodał swój podpis…”

Delegaci zwiedzali sowieckie sierocińce i kolkozesa, aby zbierać polskie dzieci. Wiele z nich zostało adoptowanych przez rodziny kazachskie lub rosyjskie. Były pokryte pchłami, półdziemy i pracowały jako pasterze. Większość zapomniała o swoich rodzicach i polakach.

Uchodźcy byli w złym stanie fizycznym i psychicznym. Władze zapewniły, że były karmione i ubrane na podróż. Było to wyraźnie spowodowane tym, że Sowieci nie chcieli, aby świat zachodni widział półgłośny stan uchodźców wyraziętych z więzienia w ZSRR.

To była operacja mamuta. Transporty przejeżdżały przez odprawy graniczne, takie jak te w Brześciu, Medyce i Jagodzin, gdzie sprawdzano dokumenty. W Polsce ustawiono stanowiska postojowe, aby repatrianci mogli otrzymywać gorące jedzenie.

Łączna liczba Polaków repatriowanych z wnętrza ZSRR, czyli poza “Linią Ryga”, w latach 1945-1948, wynosiła nieco ponad 250 tysięcy osób.

Podczas gdy ich wygnanie kończyło się, mój dopiero się zaczynał.